INDONESIAN ADOLESCENT SEXUALITY AND ROMANTIC RELATIONSHIPS
Alphonsus Rachmad Djati Winarno

SUMMARY
The increasing number of problems related to sexual and reproductive health among adolescents has been a concern of many parties. Adolescent pregnancy, diseases transmission, and unsafe abortion are some problems of adolescent sexuality. Such problems also can be found in Indonesia. Some of these problems can have serious consequences, particularly for female adolescents where, for example pregnancy can result in expulsion from school. Yet there is no formal, continuous, school-based, sexuality education program in Indonesia. Existing programs are only occasionally offered and do not seem to be need-based. For developing educational programs which can meet the needs of adolescents, a comprehensive study of the situation and needs of young people is very important. Moreover, it is also important to involve those responsible for adolescent development in such research. This research project aimed to provide a description of the current situation of Indonesian adolescents, with a focus on Central Java, concerning their sexuality and intimate relationships. It was expected that the findings of this research would make a contribution to the development sexuality education programs for adolescents.
The research methodology is described in Chapter 2. The research project consisted of a pilot study, a large-scale survey, and a micro-scale study. The pilot study was carried in a Senior High School in Semarang, recruiting 187 students and 12 teachers as the respondents. The main objective of the pilot study was to collect basic information for developing the instruments to be used for the two main studies. The large-scale survey questioned 10608 in-school students, 224 out-school students, 591 teachers, 382 parents, and 341 young adults. The participating students were between 14 and 20 years old. The study was conducted in six regions in Central Java, Indonesia, namely Semarang City, Pekalongan City, Semarang Regency, Kudus Regency, Kebumen Regency, and Pemalang Regency. The selected regions differed in the maternal mortality ratio (MMR). Sixty-five senior high schools were selected in the six regions. All school types, namely public, Islamic, Catholic, Protestant, and national schools, were included in this study. The data were collected in 2003 using questionnaires. The survey covered sexual situations, coping with interpersonal problems, sexual behaviours, knowledge about sexual matters, psychosexual problems, interpersonal self-efficacy, sources of information about sexuality, and knowledge or training needed by adolescents in relation to their sexual and interpersonal development. 
The micro-scale study recruited 59 unmarried romantic couples in Semarang. At least one party of each couple was a senior high school student. The couples were individually interviewed and were asked their opinions regarding how they gave meaning to the romantic relationship (pacaran), the practice of pacaran and their feelings about it, and the prospect they saw regarding the future of their relationship. Data collection with the pacaran couples was conducted in September-October 2005. 
The results of the large-scale survey are summarized in several chapters. Chapter 3 contains a account of the life situations of adolescents concerning their sexuality. The survey revealed that most of adolescents in Central Java had been in romantic relationships. This situation, however, seemed not always known by parents and teachers. Involvement in sexual behaviours, including intercourse, was also reported by a number of adolescents, especially males. The adolescents tended not to associate their own involvement in sexual behaviours with possible consequences of those behaviours, such as pregnancy, diseases infection, and abortion. It was also found that both male or female senior high school in Central Java still frequently had problems related to their sexual development, such as menstruation, nocturnal emission, pubic hair development, or breast development. In addition to the psychosexual problems, another potentially problematic situation was also found in the survey. Specifically, adolescent knowledge about sexual matter was relatively low. The objective knowledge about sexuality was mixed with beliefs in various myths about sexuality. The details of the adolescents’ situations was related to socio-demographic factors: the region (which was associated with MMR), school type, school semester, and gender. However, therelationship between the situations and age was generally weak.
Chapter 4 summarizes the main findings of the micro-study on pacaran. For adolescents who were currently in love, a world without sexual attraction was perceived as void, impossible, or not enjoyable. In the context of actual in-love status, adolescents placed their romantic relationship (pacaran) within a marriage context. They were frequently looking for a life partner through their current romantic relationship, although they did not plan to get married in the near future. Many of the young people reported that their relationship was developing and predicted that their current pacaran relationship would end up in a marriage. Males and females used different bases for predicting whether marriage would occur. Pacaran couples were involved in various sexual behaviours, from holding hands to intercourse. The sexual behaviours can be interpreted as intimacy rituals which had two dimensions, namely superficial ritual and deep ritual. The involvements in the rituals were correlated with the age difference between the partners, the age of each partner, and the duration of the relationship. The involvement in sexual behaviours was accompanied by various emotional reactions. Negative emotional reactions and curiosity lasted longer than the positive emotional reactions. 
The aspect of the research which examined personal resources of the adolescents, specifically coping with interpersonal problems, interpersonal self-efficacy, and self-concept, is summarized in Chapter 5. Four coping strategies were identified: religious coping, active coping, giving-up, and denial. Interpersonal problems were also reported by pacaran couples. In the dyadic context, rational and egalitarian conflict resolutions were chosen by young people when they had conflicts with their romantic partner or friends. Talking and discussing the problems were reported by many participants. When having problems with parents, however, the young people preferred to alter their (problematic) behaviours to resolve the conflicts. It was reported that these ways of dealing with conflicts usually brought about the desired results.
Concerning self-efficacy in interpersonal relationships, friendship efficacy, intimacy efficacy, and risk-taking efficacy were the three dimensions found in the interpersonal self-efficacy study. In the intimate self-efficacy study, three dimensions were also found: courtship efficacy, romantic efficacy, and refusal efficacy. The self-concept measure was found to include seven dimensions of self-concept: physical and general self-worth, academic-verbal and general, relations with peers, relations with parents and religious morality, emotional stability, academic-math, and negative self-thoughts. All the personal resources (coping, self-efficacy, and self-concept) were related to socio-demographic background. Many of the dimensions of personal resources were also correlated with other personal resources, but the correlations were generally weak. 
Three hypothesised models of the relationships between personal resources and sexual situations were tested and the results presented in Chapter 6. The models focused on psychosexual problems, experiences in romantic relationships, and dyadic sexual behaviours. It was found that males and females had similar patterns with regards to personal resources and sexual situations, except in their sexual behaviours. The male dyadic sexual behaviours could be predicted mostly by their courtship efficacy, while female sexual behaviours were mostly related to their romantic experiences and refusal efficacy. 
The research also documented the sources of information about sexuality that adolescents preferred, the topics regarded as important for adolescent sexual and interpersonal development, and the need for and implementation of sexuality education in school. These findings are presented in Chapter 7. Although there were some differences in rating the information sources preferred by adolescents, there was a moderately high agreement among adolescents and the other groups of participants (teachers, parents, and young adults) regarding this matter. Friends, magazines, other adults, teachers, close friends, newspapers, and the mother were rated as the sources of information most preferred by adolescents. A guarantee of privacy, mutual trust, and understandable explanation were rated by all group of participants as the most important characteristics of information sources or information providing processes. The contents of programs for dealing with adolescent sexual development were perceived as very important by all groups of respondents. Differences were found in judging the important topics related to adolescent interpersonal relationships. In this respect, adolescent rating of the importance of guidance in self-management and how to deal with romantic relationships was higher than the ratings of the other groups. Adult groups of participants, on the other hand, rated topics on risky sexual behaviours as more important than did the adolescents. Educational programs for dealing with adolescent sexuality were regarded by teachers as necessary, but most of them held a reductionistic view on adolescent sexuality. Hence, many of them also recommended partial approaches in implementing sexuality education, i.e. programs attached to currently available school subjects or programs.
It was expected that findings of this research project could be used as significant input for developing in-school sexuality education. These implications are discussed in Chapter 8. It was clear from this research that sexuality education for senior high school students is needed. Such a program should have comprehensive, yet integrated, contents. The findings of this research project indicate that several aspects of adolescent sexuality and interpersonal relationships were related to other aspects of their lives. It was also found that the adolescent sexuality-related situations were related to their socio-demographic background. All the conditions should be taken into account in developing sexuality education. It is, however, realised that there are barriers to initiating and implementing such comprehensive in-school programs. The barriers include cultural, political, academic, personal, and financial factors. Hence, all those involved in adolescent development should work together to take initiatives for implementing sexuality education for young people.
SAMENVATTING

Deze dissertatie heeft sexualiteit en romantische relaties van Indonesische adolescenten als onderwerp van studie. Het inpassen van biologisch gegeven sexualiteit in sociaal-maatschappelijk aanvaardbare kaders is een belangrijke opgave voor adolescenten. Zwangerschap terwijl je nog op school zit, onveilige (vaak illegale) abortus, sexueel-overdraagbare ziekten bedreigen de gezondheid van adolescenten, ook in Indonesia. Zwangerschap betekent voor een vrouwelijke scholier in Indonesia dat zij van school wordt verwijderd. In het reguliere onderwijs geintegreerde sexuele voorlichting en opvoeding ontbreekt in Indonesia. Bestaande programma’s zijn gelegenheids constructies en lijken niet in te spelen op de werkelijke behoeften die adolescenten van diverse leeftijden hebben. Om adequate programma’s voor sexuele educatie te kunnen ontwikkelen is het nodig om de sexuele situatie en educatieve behoeften van Indonesische adolescenten te kennen, naast de wensen van personen die zich mede verantwoordelijk voelen voor de begeleiding van adolescenten tot volwassenheid: ouders en leraren, onder anderen. 
Het hier gerapporteerde research project beoogt informatie te leveren over de sexuele situatie van adolescenten in Centraal Java, als ook over de opinies en wensen van andere belanghebbenden in sexuele opvoeding. Naar verwachting kan dergelijke informatie bijdragen aan de constructie van adequate school-gebonden programma’s voor sexuele voorlichting en opvoeding.
De gegevens zijn verzameld in zes regio’s in Centraal Java, in en rond de grote stad Semarang. Deze regio’s zijn gekozen vanwege een parallel lopend onderzoeksproject gericht op het opsporen van psychologische predictoren van moeder-sterfte in het kraambed (zie de dissertatie van Utami, 2007). Deze zes regio’s toonden in 2002 grote verschillen in Maternal Mortality Ratio. Beide research projecten zijn opgezet en uitgevoerd in samenspraak met dezelfde wetenschappelijk begeleider. Hun start was in januari 2002.
Het hier gerapporteerde project bestaat uit drie deelprojecten: een pilot studie, een grootschalig survey, en een micro studie. Hoofdstuk 2 geeft informatie over de opzet van elk deelproject.
De pilot studie had als doel het instrumentarium voor het survey te testen op uitvoerbaarheid, volledigheid, en psychometrische kwaliteit. Respondenten waren 12 leraren en 187 SMP-scholieren uit Semarang.
Het grootschalig survey werd gedaan medio 2003 in zes regio’s in Centraal Java: Semarang City, Pekalongang City, Semarang Regency, Kudus Regency, Kebumen Regency, en Pemalang Regency. Data werden deels op school, klasgewijze, verzameld, deels bij adolescenten buiten school. In totaal zijn gegevens beschikbaar van 10608 in-school en 224 buiten-school adolescenten (14 – 20 jaar), en van 591 leraren, 382 ouders en 341 jong-volwassenen. Beide seksen zijn vertegenwoordigd onder de respondenten, als ook de meest voorkomende godsdiensten van Indonesia. De survey data werden verzameld middels een questionnaire met vragen en stellingen betreffende sexuele situaties, manieren on interpersoonlijke problemen op te lossen, sexuele gedragingen, kennis over sexualiteit, de aanwezigheid van psycho-sexuele problemen, de eigen bekwaamheid om met anderen om te gaan, bronnen van informatie over sexualiteit, en de voor adolescenten nodig geachte kennis en training ten behoeve van de ontwikkeling van interpersoonlijke en sexuele competenties. De resultaten van het survey worden gerapporteerd in de hoofdstukken 3, 5, 6, en 7.
De micro studie is bedoeld om gedetailleerde informatie te verschaffen over het Indonesische fenomeen ‘pacaran’: de zelfgekozen persoonlijke en intieme relatie met iemand van de andere sekse. De jongen en meisje in ‘pacaran’ vormen een ‘stel’. De behoefte aan deze micro studie ontstond toen uit de eerste resultaten van het survey bleek dat twee-derde van  alle adolescenten ‘in pacaran’ waren of geweest waren. Deze situatie is echter vaak onbekend aan de ouders. Hoofdstuk 4 rapporteert de resultaten, gebaseerd op gestructureerde interviews met 59 ongehuwde stelletjes waarvan tenminste één partner een SMA-scholier is.
Hoofdstuk 3 beschrijft vele aspecten van de sexuele situatie van de adolescent uit Centraal  Java. Zoals reeds vermeld, bleek uit het survey dat twee-derde van  alle adolescenten ‘in pacaran’ waren of ooit geweest waren. Deze ervaring was betrekkelijk onafhankelijk van leeftijd of klas. Vele scholieren kenden tenminste een scholier die afgelopen jaar zwanger was geworden (dit kan betrekking hebben op een klein aantal zwangeren). Ongeveer 1 op de 14 scholieren kende tenminste  één scholier die een SOA had opgelopen. De informaties uit de in-school verkregen data correspondeerde goed met die van de buiten-school ondervraagde adolescenten. Deze laatste groep kon meer in detail ondervraagd worden over hun sexueel gedrag. Elf procent van de jongens (n = 101) gaf aan tenminste een copulatie-ervaring te hebben, terwijl voor de meisjes (n = 117) dit één procent was. In het algemeen legden de adolescenten geen verband tussen hun sexuele activiteiten en mogelijke (gezondheids) gevolgen. Zowel jongens als meisjes rapporteerden soms problemen te hebben met de lichamelijke manifestaties van hun sexuele ontwikkeling; jongens iets meer dan meisjes. Opvallend was de geringe kennis van sexuele feiten bij zowel jongens als meisjes. In de meeste aspecten van ‘sexuele situatie’ waren er verschillen tussen de regio’s, schooltypen, semester (klas), en tussen jongens en meisjes; de relaties met leeftijd was zwak.
Hoofdstuk 4 beschrijft de ‘pacaran’ relatie vanuit de perspectieven van de beide partners, die ieder apart geinterviewd werden. Een ‘wereld zonder sexuele aantrekking’ kon niemand van de ondervraagden (59 paren) zich voorstellen. Als doel van pacaran werd veelal het zoeken/vinden van een levenspartner genoemd. Een tien-tal voorgelegde sexueel-erotische gedragingen bleek geordend te kunnen worden naar ‘moeilijkheidsgraad’. Achter deze ordening bleken twee cumulatieve dimensies schuil te gaan, die geinterpreteerd werden als intimiteits-rituelen. Het ‘oppervlakte-intimiteit’ ritueel liep van ‘hand vasthouden’ tot en met ‘tong-zoenen’; het ‘diepe-intimiteit’ ritueel begon met ‘zoen in de nek’ bij jongens (met ‘lip-zoen’ bij meisjes) tot en met copulatie. Het trio ‘lip-zoen’, ‘zoen in de nek’, en ‘tong-zoenen’ maakt bij meisjes deel uit van beide rituelen, voor jongens geldt dat voor het duo gevormd door de laatste twee. Alleen het ‘oppervlakte-intimiteit’ ritueel was positief gerelateerd aan leeftijd; de intensiteit van beide rituelen hing samen met het leeftijdverschil (jongen-meisje). De emotionele reacties tijdens en na elk sexueel gedrag is bevraagd, en gedrag-specifieke gevoelens zijn gevonden. Zowel positieve als negatieve gevoelens zijn gevonden bij elk sexueel gedrag. Nieuwsgierigheid bleek een veel voorkomend gevoel na elk sexueel gedrag, en des te meer naarmate het gedrag ‘moeilijker’ was. Deze nieuwsgierigheid lijkt verband te houden met de wens tot herhaling. 
De partners zijn gevraagd het verloop van hun relatie weer te geven in een grafiek, met als horizontale as de tijd en verticaal de kwaliteit van de relatie. Ongeveer drie-kwart van de respondenten rapporteerde een toename in kwaliteit. Bij twee-derde van de respondenten was er behoorlijke intra-paar overeenstemming in verloopspatroon.De sterkte van de overtuiging dat de huidige pacaran relatie uiteindelijk tot een huwelijk zou leiden bleek bij de meisjes voorspeld te kunnen worden op basis van de ‘duur van de relatie’ (rho = 0.63), terwijl bij de jongens twee predictoren gevonden werden: a) de lineariteit in het verloopspatroon (afwezigheid van ups en downs) (rho = 0.49), en b) de helling in het verloopspatroon (dwz. de snelheid van toename in relatie-kwaliteit).
Hoofdstuk 5 beschrijft een aantal persoonlijke hulpbronnen die adolescenten kunnen inzetten bij de vorming, het onderhoud en de eventuele afbouw van persoonlijke relaties (een pacaran-partner of beste vriend(in)): copingstrategieën, besef van eigen relationele bekwaamheid (self-efficacy), en zelf-concept. Uitgaande van bestaande westerse instrumenten die als itempool dienden werden op basis van de uitkomsten van principale componenten analyses een viertal Indonesisch-Javaanse coping-strategieën geïdentificeerd (religieuze coping, actieve coping, toegeven, en ontkenning), en bleek het besef van eigen relationele bekwaamheid te bestaan uit bekwaamheden op een drietal gebieden (vriendschap initieren en onderhouden, vrijages initieren en onderhouden, grenzen stellen aan de relatie en evt. stoppen). Op dezelfde wijze bleek de zelf-concept itempool zeven dimensies te bevatten (fysiek/uiterlijk, schoolprestaties/leervermogen mbt verbaal materiaal, peer-relaties, relaties met morele autoriteit (ouders, religie), emotionele stabiliteit, schoolprestaties/leervermogen mbt abstract-wiskundig materiaal, negatieve/ongewenste eigenschappen). Opvallend was dat de intercorrelaties tussen de drie groepen variabelen zeer laag waren; kennelijk geven ze toch onafhankelijke informatie. Achtergrondskenmerken (schooltype, regio, semester, gender) van de adolescenten waren bijna alle significant, maar laag, gerelateerd aan de drie groepen variabelen, maar het grote aantal respondenten waarop de analyses gebaseerd zijn maakt al vlug geringe relaties zichtbaar.
In hoofdstuk 6 wordt verslag gedaan van pogingen om de rol in kaart te brengen van de persoonlijke hulpbronnen (geanalyseerd in hoofdstuk 5) in de sexuele situatie van de adolescent (geanalyseerd in hoofdstuk 3). Telkens werd eerst de voorhanden onderzoeksliteratuur ‘vertaald’ naar een model, waarvan de predicties vergeleken werden met de geobserveerde relaties in de Centraal Java studie. Problemen met de eigen sexuele ontwikkeling bleken niet op de verwachte wijze te correleren met andere variabelen; in het bijzonder bleek ‘kennis over sexualiteit’ alleen bij meisjes negatief te correleren met deze problematiek, en alleen bij 14-15 jarigen in relevante mate. Romantische ervaring (pacaran-relatie hebben) bleek zowel bij jongens als meisjes op dezelfde wijze samen te hangen met ‘zelfconcept mbt peer-relaties’, ‘actieve coping-strategie’, ‘bekwaamheid in vrijages’, en met het omgevingskenmerk ‘mijn vrienden/vriendinnen hebben romantische relaties’. De in-school en buiten-school verzamelde gegevens concorderen. Verschillen in ‘dyadisch sexueel gedrag’ bleek voor jongens op grond van het opgestelde model beter voorspelbaar (R2 = .74)  dan voor meisjes (R2 = .32). Opvallend was dat ‘leeftijd’ bij de jongens 14% van de criterium variantie voorspelde, en bij de meisjes niets. Verder bleken de eigen ‘romantische’ (pacaran) ervaringen van belang, meer bij jongens dan bij meisjes. Van de eigen bekwaamheid was bij jongens vooral die m.b.t. ‘courtship’, terwijl bij meisjes de eigen bekwaamheid m.b.t. intieme vriendschap dyadisch sexueel gedrag leek te bevorderen, en de bekwaamheid om ‘paal en perk te stelle aan de partner’ (refusal efficacy) dit gedrag leek te remmen.
Hoofdstuk 7 rapporteert allereerst over de voorkeuren die adolescenten, naar de mening van vier verschillende belangengroepen bij sexuele voorlichting en opvoeding, hebben voor 15 informatiebronnen over sexualiteit. Deze groepen zijn: de adolescenten zelf, de leraren, de ouders, de jong-volwassenen. Er bleek weinig overeenstemming te bestaan binnen elke respondent groep. Daarom is per groep een hierarchische clusteranalyse gedaan om relatief homogene (hogere onderlinge overeenstemming in de volgorde van belangrijkheid van de informatiebronnen) subgroepen te vinden; dit leidde tot meerdere subgroepen per respondentgroep. De voorkeursprofielen konden geïnterpreteerd worden. Onder de adolescenten zelf waren 4 profieltypen te vinden: 1) zij die aan on-persoonlijke bronnen de voorkeur gaven, 2) zij die ‘peers’ prefereerden, 3) zij die sexuele informatie het liefst van vader of moeder ontvingen, en 4) zij die het liefst op school geïnformeerd werden. Jong-volwassenen dachten dat de bron-voorkeur van adolescenten ofwel volgens type 3 of type 4 was, ofwel volgens een mix van typen 1 en 2. Leraren dachten in termen van de typen  1, 2, en 4. Ouders dachten over de adolescenten voorkeur in termen van type 4, het mengtype 1&2, en een specifiek type 5 ‘oudere, ervaren personen’. 
Alle groepen respondenten waren het er over eens dat informatie overdracht aangaande sexualiteit moest gebeuren in een atmosfeer van wederzijds vertrouwen, waar de privacy van de deelnemers gerespecteerd werd, de de uitleg makkelijk te begrijpen zou zijn, de informatie correct, en de informant/informatrice ervaring moest hebben, en ‘meer moest weten over sexualiteit’.
Op de tweede plaats rapporteert dit hoofdstuk, op basis van gegevens uit de pilot studie, over de wenselijke inhouden van sexuele voorlichting en opvoeding. Een vijftal afzonderlijke inhoudsgebieden kwam naar voren: sexuele aandriften en sexuele gedragingen, training in zelf-ontwikkeling, reproductie, sexueel riskant gedrag, de betekenis van sexualiteit binnen de menselijke levensloop.
Tenslotte wordt gerapporteerd over de behoefte aan sexuele voorlichting en opvoeding op school (SMA: senior high school): slechts hooguit 3% van elk der vier respondent groepen vindt dit niet nodig. Grote verdeeldheid blijkt echter onder de leraren te bestaan hoe dan deze sexuele voorlichting en opvoeding ingepast moet worden in het lesprogramma.

Hoofdstuk 8 bediscussieert enkele implicaties van de empirische bevindingen voor sexuele voorlichting en opvoeding programma’s in Centraal Java.